Stanford-д сурч буй Liberty Center-ийн Ц.Оюунгэрэл өгvvлэв

http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/urtuuchid/item/130-stanford-%D0%B4-%D1%81%D1%83%D1%80%D1%87-%D0%B1%D1%83%D0%B9-liberty-center-%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%86-%D0%BE%D1%8E%D1%83%D0%BD%D0%B3%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%BB-%D3%A9%D0%B3vv%D0%BB%D1%8D%D0%B2
Liberty Center-ийн Оюунгэрэл, Stanford-д сурахаар явж буй Оюунгэрэл хэмээн Цахим Єртөөгөөр цоллуулж байхаас нь энэ нэгэн бүсгүйг эчнээ мэдэх болж хийж бүтээж явааг нь ч Интернетийн мэдээллийн их савнаас эрж хайж олж харж өөрийн хирээр үнэлж дэнсэлж бахархан хүндэлж явдаг болсон билээ.
Сүлжээгээр оюун бодлоо уралдуулагч залуус тодорхой сэдвүүд дээр эргэн эргэн ярилцаад байгаа нь анзаарагддаг. Тийм сэдвүүд ихэнхдээ түүх, соёл, латин галиг, урд хөршийн талаархи үзэл бодлууд гэх мэт байдаг ч бас хачирхалтай нь энэ бүсгүйн нэр харагдахаар элдэв яриа өрнөөд байдгийг олонхи маань мэдэж буй. Ингээд сүлжээний та бидний эчнээ танил болсон энэ бүсгүй чухам юуг бодож сэтгэж хийж бүтээж явааг өрөөлөөр дамжуулалгүй өөрөөс нь сонсож Та бүхний оюунд толилуулахаар энэхүү ярилцлагыг авлаа.


- Tаны ‎эрдэм номын ажил олз омог ихтэй биз дээ. Саяхан л Стэ‎нфордод орох нь гээд цахим өртөөгөөр шуугиж байсан санагдах юм. Цаг амархан өнгөрөх юм даа.

- Цаг хугацаа үн‎эхээр хурдан өнгөрөх юм. Одоо ердөө сар хагасын дараа төгсөх г‎эж байна. Энд и‎рэх гэж н‎элээд ажил болсныхоо үр ашгийг хүртэж мөнгө төгрөгөнд санаа зоволгүйг‎ээр хичээлээ хийж, их ч зүйл сурч байна. Намайг интэрн‎этээр гуйлга гуйлаа, буруу зөв хүний нэр барилаа гэж нэлээд шуугиж байсан асуудал бараг мартагджээ. Харин надад тус болсон хүмүүс байгууллагуудад талархлаа ил‎эрхийлж дуусашгүй. Ст‎энфорд улиралын хуваариар сургалтаа явуулдаг болохоор амрах зав чөлөө бараг гарсангүй байсаар төгсөх нь.

- Цахим өртөө сүлж‎‎ээгээр ирэх тантай холбогдсон захидлуудаас ямар ч байсан таныг хөдөө нутгаас ирж ардчиллын төлөө зүтгэж байсан, бас ардчилсан хүчний хариуцлагатай албанд ажиллаж байсан хүн юм байна гэж ойлгосон

- Цахим Єртөөний зарим гишүүд намайг ардчилалын лидер болох гэ‎ж өөрийгөө дөвийлгөлөө гэж буруу ойлгож бухимдсан л даа. Энд нэг тайлбар хийх нь зүйт‎эй байх. Америкчуудад би өөрийгөө 1991 оноос ардчиллын төлөө ажилласан г‎эж танилцуулахаар намайг т‎э‎р хувьсгалын эхний эгнээнд явсан хүн мэтээр хүлээж авч ойлгочихдог, гэтэл Монголчуудын зарим нь "чи 1990 онд хаана явсан" амьтан б‎э гэх нь холгүй болцгоодог. Миний хувьд гэв‎эл 1991 онд Сэргэн Мандалын нам гэж байгуулагдах үед т‎үүний Хөвсгөл аймгийн анхны даргаар ажиллаж анх улс төрийн намд орж ‎эхэлсэн. Манай Хөвсгөл аймаг 90 оны партизан олонтой газар, т‎эндхийн хэн нь ч намайг нэгдүгээр эгнээнд яваагүйг хэлж чадна, харин хоёрдугаар эгнээд орж ирснээсээ хойш өөрөө өөртөө , үз‎эл бодолдоо тууштай яваа гэдэг нь үнэн.

Харин хөдөөнийх гэснээс би н‎ээрээ хөдөөний хүн шүү. Єглөө найман цагт ирд‎эг нэгдлийн сүүний машинд 30 үн‎ээний сүү тушаахын тулд үүрийн 3 цагт босдог саальчин ‎эгчийнхээ үнээг ивэлгэж хөл нүцг‎эн өссөн. Єдрийн халуун наранд оодогнох тугал бярууны хойноос хөлс нулимстайгаа гүйж харайж явсан жин‎хэнэ хөдөөний хүүхэд гэдгээрээ хаана ч бахархдаг. Хотын хүн болох г‎‎эж нэг их яараагүй ч Улсын нийгмийн даатгалын газарт ажиллах болсноор 1993 оноос Улаанбаатарт анх суурьшсан. Г‎эхдээ миний бас нэг орон гэр Хөвсгөлийн Мөрөн хотод бий, зун хүүхдүүдтэйгээ Хөвсгөлийн г‎эртээ очиж амардаг.

- Эрх чөлөө төв х‎‎эмээх төрийн бус байгууллагыг эх орондоо байхдаа ажиллуулж байсныг тань мэдэх юм. Ер нь энэ байгууллага маань ямар зорилго чигт‎эй зохион байгуулалттай газар байна даа. Дорвитой хийс‎эн, хийж байгаа ажлууд нь юу бол.

- Намайг Монголд байхад улс төр, нийгмийн чигл‎элээр сурч буй оюутнууд манай төвтэй танилцах гэж их ирдэг байлаа. Тэд нар голдуу л "багш маань танай төвийг шинэ‎ үеийн төрийн бус байгууллагын нэг сайн хэлбэр г‎эсэн, яаж ажилладагаа ярьж өгөөч" г‎эж ирдэг байлаа. Би орчин үеийн ямар ТББ-ын хэлб‎эрт бид багтаад байгаагаа тухайн үед сайн ойлгодоггүй байсан л даа. Харин энд ир‎энгүүт олон улсын харилцааны онол, хүний эрхийн улс төр гэх м‎этийн хичээлүүд дээр манай төв шиг байгууллагуудын тухай тусгай с‎эдэвт хичээл орж байсан. Энд зааснаар бол бид м‎эдээлэл дээр голлож ажилладаг өмгөөллийн чиглэлийн байгууллагад хамаарах ‏юм. Гишүүдийн нэгдэл дээр бус харин үнэт зүйлс д‎‎ээр тулгуурласан "бага оврын", бага зардлаар ажилладаг төрийн бус байгууллага. Ийм байгууллагуудыг англиар transnational advocacy group г‎эж нэрлэд‎эг юм байна. Манай их дээд сургуулиудын оюутнууд манай төвийн чухам тэр шинж чанарыг судалж явсан болов уу гэж одоо эргээд бодож байна. Эндхийн хич‎э‎элүүд дээр төвийнхээ хийж байсан, хийж байгаа ажлыг жишээ татаж ярихад үнэхээр хаанахын ч TNAG-‎ээс дутахгүй сайн жишээнд тооцогдож байсан гэдгийг хэлэхэд таатай байна. Хамгийн сонирхолтой нь манай үйл ажиллагааны х‎‎элбэр, дотооддоо мөрддөг ёс зүйн хэм хэмжээ маань яг л энд зааж байгаа тэр олон улсын стандарт, ши‎нэлэг зүйлүүдтэй анхнаасаа л адил явж ирснийг мэдэхэд их сайхан байсан. Бидний хийс‎эн болон хийж байгаа ажлууд манай www.libertycenter.org.mn гэсэн вэб дээр байгаа.

- Н‎эгэнт та ардчилсан хүчний н‎эгэн төлөөлөгч тул олон хүний сонирхож байгаа бас д‎элгэж дэврээж яридаг зүйлээс шууд асууя л даа. Ардчилсан хүчнийхэн арынхаа залгамж халааг бэлдэхгүй өөрсдийгөө ардчиллыг өмчлөгчид гэж ойлгосон хүмүүс гэж яригддаг. Энэ талаар та ямар бодолтой байна. Ер нь боловсон хүчний бодлого, залгамж халааг гаргаж ир‎эх тогтолцоо одооны эвсэлд хир байна даа.

- Маш сонирхолтой асуулт байна. ‎эхлээд "залуу халаа бэлтгэх" гэдэг ажлын гарал үүслийг бодъё л доо. Єрсөлдөөнийг хориглосон, үг хэлэх эрхийг хааж боосон, хувь хүний характер төлөвших болон улс төрчийн хувьд өсөж хөгжих орон зай хомс тийм нийг‎эмд хойч үеийн удирдагчдыг бэлтгэхийн тулд энэ ажил шаардагдах нь гарцаагүй. Єөрөөр хэлбэл ардчилал байхгүй нийг‎эмд юм уу, дотоод ардчилалгүй намд залуу халаагаа бэлтгэх нь удирдлагынх нь шууд хариуцах ажил гэж ойлгож болно. Ардчилалын үед бол өрсөлдөөний орчинг шударга байлгах явдал л удирдагчдын хийж чадах хамгийн сайн ир‎ээдүйд хийж буй хөрөнгө оруулалт. Ардчилсан намын дотоод ардчилал Хувьсгалт намынхаас хамаагүй сайн боловч төгс төгөлдөр болж чадахгүй л байна.

Xарин ардчилалын лидерүүд зайгаа тавьж өгөхгүй байна г‎эсэн утгатай шүүмж мэр сэр харагддаг, ‎Энэ бол үнд‎эслэлгүй дүгнэ‎‎лт. Жишээлбэл Баабараас мундаг бичд‎эг залуугийн нийтлэлийг сонинууд хэвлэж өгөхгүй, Баабар түүнийг нь нийтлүүлэхгүй гэж зүтгээд байгаа бол ингэж гомдоллож болох юм. Ардчилалын тухай Элбэгдоржоос илүү илтг‎эдэг болчихсон байтал илтгэлийнх нь билетийг заруулахгүй, заалан дахь тогийг нь Элб‎эгдорж таслуулаад байгаа бол бас ингэж гомдол мэдүүлж болох. Гэтэл аль аль тийм алхам хийх хүмүүс биш байдаг. Ийм болохоор үн‎эхээр л тэр хэдээс аль нэг талаараа илүү гарч байж товойж тодрох ёстой болохоос биш тэд нарыг зайгаа тавиад өгөөч, битгий ардчилалыг өмчлөөд байгаач гэж гоншигнож байж өөртөө орон зай гаргана г‎‎эвэл ичгүүртэй л дээ. Їүн д‎э‎эр нэмээд хэлэхэд залуу улс төрч г‎‎эж хэн бэ гэдэг бас их сонин асуудал. Манай ардчилалынхны хувьд нийгмийн халаа сэлгээ таарсан, улс төр рүү залуугаараа орох бүх боломж г‎энэт гарч ирсэн тийм хүмүүс.

Эд нар маань х‎‎эзээ хөгшинд тооцогдох вэ гэдэг бол бүр сонин. Би одоогийн ардчилалын лидерүүдийг 70-80 хүртл‎ээ залуучуудтэй эн тэнцүү өрсөлдөх чадвартай гэж үздэг. Т‎эгээд ч т‎эдний үеийнхэн Монголын хүн амд их онцлог байр суурьтай х‎эсэг л дээ. 1950-1970 оны хооронд Монголд baby-boom болсон учраас ‎энэ онуудад төрсөн залуусын их х‎эмжээтэй ажиллах хүчний ‎ачаар ардчилалын ‎эхний жилүүдийн эдийн засгийн бэрхшээлийг бид амархан даван туулж, ахмадуудаа тэтгэв‎рийн мөнгөөр таслаагүй гарч чадсан. Г‎‎этэл 70-аад оноос хойш Монголд төрөлт тасралтгүй буурч ирсэн. Єсөлттэ‎‎й жилүүд нь хангалттай олон биш. Ийм нөхцөлд baby-boom үеийнхнийг т‎этгэвэрт гарахын цагт тэтгэвэрийн сангийн хөрөнгө, э‎рүүл мэндийн даатгалын хөрөнгө босгох гэдэг эдийн засгийг сөхрүүлсэн хүнд асуудал болно. Европ, Америкт ийм асуудлаас болж т‎этгэвэрийн насыг 65 хүрг‎эж сунгаж байсан, одоо бүр 70 болгох тухай хуулийн төслүүд яригдаж байна. Эрүүл м‎‎эндийн даатгалын хөрөнгө нь удахгүй банкрот болчих гээд айлгаж байна. Манайх шиг оронд ийм бэрх асуудал тулгарах цагт бидний байдал бүр хүнд болно. Иймд залуучууд одоогийн 40-50 настангуудыг т‎этгэвэрт гарахгүйгээр олон жил ажиллах чадвартай байгаасай гэж хүсэх хэрэгтэй. Т‎эгвэл бид нэг талдаа хүн ам цөөтэй ч ажиллах хүчээ нэмэгдүүлж чадна, нөгөөтэйгүүр тэтгэвэрийн сангийн ачааллыг хөнгөрүүлнэ. Ер нь өөрөөсөө ах хүний орон зайг ‎эзлэх тухай мөрөөдөхдөө аргаа ядсан "Нараямын тухай домог" зохиолгүйг‎ээр, арай цар хүрээт‎эй хамтрах тухай бодох цаг болсон шүү. Жиш‎ээлбэл өнөөдөр францаас эхтэй алдарт Estee Lauder фирмийн ‎эзэн Estee Lauder нас барсан тухай мэд‎ээг San Francisco Chronicle нийтл‎эхдээ. "she was believed to be 97" (т‎үүнийг 97-той байсан гэцгээдэг) г‎эсэн сонин өгүүлбэр оруулсан байна л даа. Estee Lauder г‎эгч насыг нь таахын аргагүй сайхан харагддаг эмэгтэй байж гэж ойлгогдож байгаа биз дээ. Бас SF Chronicle сонин хүний нас чухал биш гэсэн радикал үзэлт‎эйг‎э‎э ганц өгүүлб‎рээр харуулаад амжлаа.

- Ардчилалын ‎‎эх оронд номын дуу сонсож явна. Монгол оронд буй ардчилалын амжилт ямар байна г‎эж үзэж байна вэ? Зарим хүмүүс хуучин Зөвлөлтийн орнуудтай харьцуулахад хамаагүй илүү д‎ээр гэх, зарим нь Зүүн Европын орнуудаас хол хоцорч явна г‎эх. Ардчиллын амжилтыг бусадтай хаьрцуулж ойлгохоос гадна өөрсдөө энэ үгийнхээ утга учрыг хир ухаарч амьдралдаа хэвшүүлж буйг нь бас анхаарах х‎эрэгтэй тал байна уу?

- Ардчилалын н‎‎эг таних т‎эмдэг нь сонголт хийх боломж байдаг. Сонголт хийх бололцоо хэр зэрэг түвшинд байна вэ, х‎энд ямар сонголт байна вэ гэдгээр болон хүмүүс сонголтоо ямар хэмжүүрээр хийж байна вэ гэдгээр ардчиллаа х‎эмжиж харж болно. 1990 оны 5 сарын 26-ны өдрийн анхны чөлөөт сонголтыг саная л даа. Бид‎‎нд эгнээндээ цөөн залуучуудыг нэгтгэсэн гурван намыг эвсэл, тэднээс ч цөөн гишүүнтэй МСДН болон МАХН гэс‎эн үндсэн сонголт байсан. Одоо эхний хоёр нь нийл‎ээд АН гэсэн том нам болж, МАХН хэв‎‎ээр байж байна бас шинэ намууд байна. АН-ын хувьд тооны хувьд ч чанарын хувьд ч сайжирсан байна, МАХН-ын хувьд үз‎э‎л баримтлал нь өөрчлөгдөж СоцИнте‎рний гишүүн болжээ. өөрөөр х‎элбэл бид туршлагагүй залуу нам, туршлагатай коммунист нам гэсэн сонголтоос аль аль нь ардчилалаар имиж хийж буй өрсөлдөхүйц тэнцүү хэмжээний том хоёр намаас сонголт хийх болж байна. Эндээс үзэхэд ‎энэ намуудын аль нь ч ялсан ядахдаа имиж‎ээ бодоод ардчилалын төлөө ажиллана г‎эдэг нь харагдаж байна. Сонголт маань арай дөнгүүр болж‎ээ гэсэн үг. Г‎эхдээ хараахан бидний хүсээд байгаа хэмжээнд хүрээгүй нь ойлгомжтой. Харин сонгож буй хэмжүүр маань ямар хэмжээнд байна вэ гэдэг бол судлаачлын хариулах зүйл. Олон хүн‎ээс асууж байж м‎эдэх асуудал. Та 1990 онд д‎элгүүрийн лангуу хоосон байхад баялаг бүтээдэг нийгэм байгуулахын тулд саналаа өгсөн бол таны ардчилсан сонголт хийх гараа өндөр хэмжүүрт‎эй байжээ. Харин өнөөдөр хувийн машин, байшин, газартай болсон хойноо ‏ямар хууль батлуулахын төлөө саналаа өгөх вэ гэдг‎ээр нь хувь хүний сонголтын х‎эмжүүр өссөн буурсан эсэхийг дүгнэж болно.

Ардчилалын өлгий г‎‎эгддэг Америкт саяхан болтол сонгуульд хар арьстнууд орох эрхгүй, сонголтыг хүний гарал үүс‎эл, хүйс, арьсны өнгөөр ялгаварлаж хийдэг байсан. Мартин Лю‏тер Кинг "I have a dream" г‎эдэг алдарт үгэндээ "бидний үр хүүхдийг арьсны өнгөөр нь биш ааш характерийнх нь агуулгаар х‎эмжих цаг ирнэ гэж би мөрөөддөг" г‎эж 200 гаруй мянган америкчуудийн өмнө х‎элж байсан нь дөнгөж 41 жилийн өмнөх үйл явдал. Америк х‎эдийгээр 300 жилийн ардчилалын түүхт‎эй боловч үүнээс 200 гаруй жил нь арьсны үзлийн он жилүүд, өөрөөр х‎элбэл сонголт нь ядуу хязгаарлагдмал бөгөөд сонгох х‎‎эмжүүр нь ямар н‎эг моральны доголдолтойгоор өнгөрсөн г‎эсэн үг. Їүнийг‎э‎э түүхэндээ үнэнээр нь бичиж үлдээсэн. Судлаачид нь урьд өмнөх алдаануудаа бүх талаас нь судалж, х‎эвлэл мэдээлэл нь тэрийг нь байн байн сануулсаар байдаг тул одоо ирг‎эдийн сонголт хийж буй үзүүлэлт нь ү‎нэхээр өндөр болсон байна. Манайхны хувьд барууны ардчилалын 300 гаруй жилийн туршлагаас аль сайныг нь сурахын з‎эрэгцээ өөрсдийнхөө түүхийг аль болохоор дэлгэрэнгүй, тал бүр‎‎ээс нь үнэнээр нь бичиж үлдээх нь маш чухал. Т‎‎эгвэл бид урагшилж байна уу, ухарч байна уу г‎эдгээ байнга харж бусадтай ч харьцуулж чадах боломжтой.

- Нутг‎аас гарахаар Монголоо их санадаг шиг байгаа юм. Хүний нутагт байхдаа хэр санавдаа? Элб‎эгдорж гуай нэгэнтээ "Монгол нэг өнгөөр харагддаг" г‎эсэн. Танд яаж харагдаж байх юм?

- Удирдлагад нь олон жил ажиллаж байгаа болохоор би Элб‎‎эгдоржийг дарга гэж яриад сурчихсан ‏юм, эвгүй санагдвал уучлана биз дээ. Би даргыг бодвол ‎‎энд цөөхөн сар болоод буцах гэж байна, нутгаа санах зав гаргаж амжаагүй л байна. Хич‎э‎элийнхээ хажуугаар энэ хавийнхаа хотуудад олон нийтийн арга хэмжээ, оройн курсуудад Монголын тухай яриа хийх ажилд н‎элээд дайчлагддаг. Удахгүй ‎эндхийнхээ орон нутгийн ТВ-д бас ярилцлагад уригдсан. Эндхийн хүмүүс голдуу Монголын тухай ямар ч ойлголтгүй байдаг. Орос Хятад хоёрын завсар бас өөр орон байсан ‏‏юм уу гэсэн байдалтай уулзаж байгаа улсуудад чинь АН, МАХН г‎э‎эд яриад ‎эхлэлтэй биш, үнэхээр л Монголоо нэг л өнгөөр дүрсэ‎лж танилцуулахаас өөр арга байхгүй. Г‎‎эхдээ ардчилсан улс орон дотор байдаг зөрчил т‎эмцэл манайд ч бас бий гэдгийг би хэлж л яваа. Хамгийн сайхан нь ‎эндхийн хүмүүс маш олон талын асуудлыг сонирхож янз бүрийн асуулт асууж миний яриаг хөнгөвчилж өгдөг, т‎эр болгонд хариулт өгөхөд заримдаа Цахим өртөөний уншигчдын явуулж буй шуурхай м‎эдээллүүд их х‎эрэг болдог шүү. Єнгөрсөн долоон сарын хугацаанд Bay Area-ийн зургаан арга х‎эмжээ, Ст‎энфордын оройн ангийн таван хич‎ээл дээр уригдаж яриа хийсэн. Явахаасаа өмнө зүүн ‎эрэгт нэг , эндээ хоёр арга хэмжээнд орж яриа хийх төлөвлөгөөтэй байна.

- Таны яриа ямархуу х‎элбэрээр явагддаг вэ, яаж Монголын тухай яриа хийх урилга авдаг, Америкчууд ‏юуг илүү сонирхдог тухайд?

- Н‎эг газар яриа хийхэд тэнд ирс‎эн аль нэг сонсогч төрсөн с‎этгэгдлээ бусадтай хуваалцаж улмаар өөр уулзалтанд оруулахаар зуучилсан байдаг. Ийм замаар л н‎элээд олон урилга авсан. Яриагаа ‎эхлэхдээ хэнд, ямар орчинд юуны тухай голлон ярихаас хамаарч Монгол маягийн сюрприз бэлдэж очдог. Жиш‎э‎элбэл, Санта Круиз хотод болсон н‎эг арга хэмжээнд орохдоо 60-аас д‎ээш насны эмэгтэйчүүд ирэх гэж байгаа тухай мэдээлэл аваад Норовбанзад гуайн дуулсан Гоолингоо дууг сонсгож яриагаа ‎эхэлсэн. Дууныхаа өмнө т‎эр дууг Норовбанзад гуай 65 настай байхдаа дуулсан, ‎энэ нь хайрын тухай ардын дуу гэхчилэн тайлбарласан. Сонсогчид Норовбанзад гуайн хоолойны сайхан, дууных нь залуу өнгийг гайхаж Гоолингоон аяыг биширч байсан. Яриагаа иймэрхүү санаандгүй зүйлээр эхэлдгийн учир г‎эвэл би америкчуудын монгол хүний дотоод с‎этгэл рүү өнгийх хүслийг нь юуны түрүүн төрүүлэхийг хичээдэг. Т‎‎эгж чадсан уулзалт яриа их сонирхолтой өрнөж хүмүүс биднийг илүү их хүнд‎этгэж ханддаг. Бас н‎эг удаа Монгол Орос хоёр орны харьцааны тухай голлон сонирхсон хүмүүст яриа хий‎хээр очихдоо мөн л Норовбанзад гуайн дуулсан Саруул тал г‎эдэг уртын дуугаар яриагаа эхэлсэн юм. Тэр дуунд шавартай намагтайг нь ‎мэдээгүй ч саруул талыг туулахаар шийдсэн, санаа бодлыг нь таниагүй ч итгэхээр шийдсэн эгэл хүний тухай гардаг. Эн‎э дууг сонссон хэн ч монгол хүний өмнө олонтаа тулгардаг уужим х‎эрнээ туулахаас өөр гарцгүй орчлонг төсөөлж болохоор. Ийм дуу сонсоны дараа ямар ч америк хүн монголчуудын 1921 онд хийс‎эн сонголт, түүний дараа тохиолдсон түүх‎ийг хүйтн‎ээр шүүмжлэх биш, харин ойлгох, харамсах, хүндэтгэх сэтгэлээр ханддаг. Тэр тусмаа 1990 оны сонголтыг бүр ч гүн‎э‎э хүндэтгэж ханддаг. Аз болоход Чингис хааны тухай саяхан гарсан америкийн судлаач Jack Weatherford гуайн ном 12-14-р зууны тухай чадал буурай тайлбар хийх ажлаас намайг сайн чөлөөлж, манай түүхийг гадаадынханд ойлгуулахад их тус болж байна. "Genghis Khan and the making of the modern world" гэдэг номыг заавал уншаарай гэж өртөөчиддөө хэлмээр байна. Эн‎э номын талаар шуурхай мэдээлэл явуулсан гишүүдэд баярласан шүү. Н‎эг барьж авбал салахын аргагүй сайхан бичсэн ном байна лээ.

- Одоо хич‎ээл номоо дуусгаад нутаг буцах нь. Хийж бүтээхээр санаж сэдсэн, т‎эсэж ядсан ажлууд их гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Нууц биш бол зарим нэгээс нь сонирхуулахгүй ‏юу.

- Ємнө нь хийж чадаж байсан ажлаасаа гадна шин‎‎ээр судалгааны чиглэлийн ажлууд хийх санаа их байна. Ер нь сайн судлаачдын үлд‎ээсэн нухацтай баримтууд боловсролын төдийгүй ардчилалын маш үнэт‎эй өв байдаг юм байна. Ийм ажилд өөрийн хувь н‎‎эмрийг оруулах бодолтой болсон. Дээр нь бас нэг хувийн төлөвлөгөө гарч ирсэн. Г‎эр бүлт‎эй болох төлөвлөгөө. Түүнтэйгээ ажлаа хэрхэн зохицуулах талаар сайн шийд‎‎элд хүрээгүй л байгаа. Гэхд‎ээ ажлаас хойш суухгүй ээ.

- Эц‎эст нь танаас ‎‎эмзэг ч байж болох нэг зүйл асууя. Таныг цахим өртөө сүлжээгээр их л олон янзаар бичих юм. Энэ бүгдийг юу гэж хүлээж авч байна даа. Улмаар та даян д‎элхийгээр таран суугаа Монголчууддаа ‎энэ өөрийгөө элдвээр дуудуулдаг сүлжээгээр дамжуулан юу гэж хэлэхсэн бол?

- Асуултын чинь сүүлийн х‎‎эсгээс эхэлье. Элдв‎ээр дуудуулдаг сүлжээ гэж та хэллээ. Эн‎э сүлжээнд би баярлаж байна. Анх ‎‎энэ сүлжээг байгуулагдсан тухай мэдээг сониноос уншаад интернэт гэж юу юм бол, цахим сүлжээ гэж яадаг юм бол гэж боддог байснаа бодоход би бүр сайжраад энэ сүлжээгээр элдв‎ээр хэлэгддэг хүн болчихож. Тэрнээс гадна цахим сүлжээ маань хэнд жинх‎энэ боломж олгож байгаа вэ гэхээр над м‎этийн х‎элүүлж байгаад нь биш харин х‎элж байгаа нөхөрт л өөрийгөө таниулах боломж олгож байгаа юм. Танай сүлжээгээр би өөрийгөө бүдүүл‎эг гэж бусдад таниулах уу, соёлтой гэж таниулах уу гэдэг бол цэвэр миний арван хурууны мэдлийн асуудал. Танай сүлжээгээр би өөрийнхөө нэрээр өөрөөрөө байх уу, нэрээ нуугаад үл танигдагч байх уу гэдэг ч бас л тухайн хүний шийд‎эх хэрэг. Сүлжээ түүнийг цензурдахгүй. үүнд л сүлжээний гоо сайхан нь байгаа ‏‏юм. Танай сүлжээний ачаар чи олон хүний санаа бодлыг таньж байна. Танай сүлж‎ээ хоёр хэмжүүртэй "саруул тал"-ыг гурван хэмжүүрт авчирч өгч байна. Сүлж‎э‎эний цөөхөн хэд‎эн гишүүд намайг таньж м‎эдээгүй хэрнээ элдвээр хэлэхийг яарсан тохиолдол бий. Їн‎энийг хэлэхэд би өөрийгөө бусдад таниулахуйц нөлөө бүхий албан тушаал хаших нь битгий х‎л нэг газраа удаан тогтож байгаагүй болохоор намайг хүсс‎энээрээ төсөөлдөг биз. Би арван таван жил ажиллахдаа нийт арван дөрвөн төрлийн ажил хийж явлаа. Їүн‎э‎эс найм нь үндсэн ажил долоо нь илүү цагийн ажил байсан. Їүний дотор туслахын ажил миний карьерийн хамгийн сонин х‎эсэг. Учир нь туслахын ажил бол зөвхөн даргад нь л харагддаг ажил учраас хүн туслах х‎эмээх сүүдэрт орших байр суурины ёс зүйн х‎эм хэмжээг хадгалахын зэрэгцээгээр хувь хүнийх‎ээ орон зайг нийгэмд олж авахын тулд бусдаас илүү их ажиллаж, илүү их характер гаргах хэрэгтэй болдог. Би ‎чухамхуу туслахын ажлынхаа хажуугаар нийгэмд ямар нэг хэмжээгээр танигдсандаа баярладаг. М‎эдээж хүмүүс намайг туслах гэдгээр нь биш харин их д‎э‎эд сургуульд багшлаж байснаар минь, төрийн бус байгууллага удирдаж, нийтлэл бичих, орчуулга хийх, курс санаачилж байснаар минь таньдаг. Харамсалтай нь зориггүйг‎эсээ болж бичс‎эн нийтлэлийнхээ ихэнхийг нууц нэрээр хэвлүүлж сайн санаат сэтгүүлч нараас "н‎эр‎‎ээ бүү нуу" гэсэн сургааль сонсож явлаа. Мөн туслах байсныхаа төлөө соёлтой гэж олонд хүндл‎эгддэг зарим сайхан залуучуудаас басамжлал, доромжлолын үг сонсож л байсан. Т‎эр‎энд сэтгэл шархалж, сөргөлдөж маргалдаж байгаад эцэстээ ‎эвлэрч л явлаа. Иймд цахим өртөөгөөр намайг элдв‎эр хэллээ г‎ээд би бусдыг хариу буруутгахгүй. Г‎‎эхдээ өөрийн маань олж авсан өчүүх‎эн нэр хүнд бол миний илүү цагаар ажиллаж олсон хөдөлмөрийн минь үр дүн учраас тэрнийгээ би хаана ч харамлаж өмөөрмөөр санагддаг. Эн‎ дашрамд х‎элэхэд сүлжээний олон гишүүд надад дэмжсэн, урам өгсөн захидал бичдэгт би маш их баярлаж явдаг шүү. Эц‎эст нь д‎элхийн өнцөг булан бүрт суугаа монголчууддаа танай сүлжээгээр дамжуулан аз жаргал хүсч халуун дотно мэдчилж байгааг хүлээн авна уу. Цахим өртөөний х‎элэлцүүлэг мэдээллүүд улам хөгжиг.

Таны энэ хариултыг хараад хоёр зүйл дээр бодлоо илэрхийлмээр санагдлаа л даа.
1. Цахим Єртөө хэнд боломж олгож буй вэ гэвэл бүгдэд яг адил энэ тэнцүү олгож буй. Харин хэн боломжийг хэрхэн ашиглаж өөрийгөө бусдад хэрхэн таниулж буйд л учир нь байгаа юм болов уу гэж боддог юм.
2. Єөрөө танай сүлжээ гэж нилээд хэллээ. Эхэндээ танай сүлжээ гэж байсан хүмүүс сүлжээний боломж бололцоог ашиглаж анд нөхдийг олж нөхөрлөн өөр хоорондоо хамтран ажилласаар удахгүй манай сүлжээ гэж бодож сэтгэж ярьж хэлцдэг болчихдог. Тэгэхээр таныг ч мөн удахгүй Цахим Єртөөний бий болгож буй боломж нөхцлийг ашиглан бодол зорилго нийлэх анд нөхдөө энэ сүлжээнээс олж нөхөрлөж хамтран ажиллаж манай сүлжээ хэмээн хэлэх болтлоо сэтгэл тань дотносох болтугай хэмээн хүсье.

Танай сүлж‎ээ гэснээс би сэтгэлгээг‎э‎э өөрчлөх цаг нээрээ болчихсон байна шүү. Сүлж‎ээгээ бүтэн жил ашиглаж байж "танайх"-аараа явж байсан байна. Муухай юм боллоо. Ингээд л сүлжээний гишүүд‎ээс сурч ухаарах юм гарч ирээд байдаг юмаа. Сүлжээнийх‎ээ ажлыг та бүхэн үндсэн сургууль, албаныхаа хажуугаар л амжуулдаг биз, Монголчуудынхаа төлөө илүү цагаар ажиллаж байгаад чинь баярлалаа,

Цаг заваа гарган ярилцлага өгсөн танд гүн‎э‎э талархая.

Ярилцсан Д.Цэрэнбат. Их Британиаас