АШИГТ МАЛТМАЛ АШИГЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА БА ОРОН НУТГИЙН ИРГЭДИЙН ЭРХ

http://www.legalinstitute.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=210&catid=81%3Apolithuman&Itemid=206&lang=mn

ХЗҮХ-ийн Захиргаа, хүмүүнлэгийн

 эрх зүйн секторын ЭША А.Түвшинтулга

 Уугуул нутгийнхаа унаган эзэн нь баймаар байна.

Түлхүүр үгс: Үндсэн хууль, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх, газар эзэмших, ашиглах эрх, ашигт малтмал ашиглах, хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө, оршн суух газраачөлөөтэй сонгох эрх

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн[2] 16 дугаар зүйлд заасны дагуу “Монгол Улсын иргэн дараах үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ”: 16 дугаар зүйлийн 16.2-д “эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй; 16.3-т: “Хөдлөх, үл хөдлөх эд хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Төр, түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор, үнийг төлнө”, 16.18-д “ улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох… эрхтэй” гэж заасан. Гэвч өнөөдөр бодит байдалд Үндсэн хуульд заасан эдгээр эрх ашигт малтмал ашиглах үйл ажиллагаа идэвхтэй явагдаж буйтай холбогдон зөрчигдөх боллоо.


Эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг онцлон хамгаалах болсон шаардлага бол нийгмийн хөгжлийн аж үйлдвэржилтийн /капитализмын/ байгууллын үр дагавар бөгөөд техникийн болон мэдээллийн зууны соёл иргэншлийн гарцаагүй үр дагавар мөн. Үйлдвэржилт хөгжих, техник, шинэ технологи хүмүүсийн үйл ажиллагаанд нэвтэрч өргөн хэрэглэгдэх болсноор орчин тойронд аюул учруулах зүйл, хөдөлмөрийн осол аюулаас урьдчилан сэргийлэх, аюулгүй техникийн дүрэм журмыг чанд сахих асуудал хүний эрхийн нэг чухал зүйл болж байна.[3]

Өөрөөр хэлбэл эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх нийгмийн, техник технологийн, үйлдвэржилтийн хөгжлийн явцад зөрчигддөг болох нь тодорхой байна. Энэ нь өнөөгийн уул уурхайн тоног төхөөрөмж, машин техник, технологи, уул уурхайн олборлолт явуулж буй ажиллагаанаас харагдаж байна.

1991 онд Алт хөтөлбөр[4], 2006 онд Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар стратегийн орд газруудыг ашиглах тухай шийдвэр гарснаар уурхайн салбарыг түлхүү хөгжүүлэх бодлого баримтлан уг салбар асар хурдацтай өсч үр дүнд нь улсын ажиллах хүчний 40%-ийг ажлын байраар хангадаг мал аж ахуй, газар тариалан ба мөн аялал жуулчлалын салбарууд лиценз олголт, байгаль орчны доройтлоор эзэмшиж буй газраасаа шахагдаж малгүй, газаргүй иргэд хот руу чиглэх нүүдэл ихсэж, хүний эрхийн зөрчлүүд ихээхэн нэмэгдсэн.[5]

Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригтийн албан ёсоор мэдэгдэж байгаагаар Монгол Улсад өнөөдрийн байдлаар 4077 лиценз хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Эдгээр лицензээр газрын доорх баялагтайгаа гадаад дотоодын хувь хүмүүсийн эзэмшилд очсон газрын нийт хэмжээ Архангай, Баян-Өлгий, Булган, Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Орхон, Өвөрхангай, Сэлэнгэ гэсэн найман аймгийн нийт газар нутагтай тэнцэх хэмжээний юм байна. Монгол Улс 300 гаран сумтайгаас 90 орчим хувьд нь уул уурхайн лиценз олгогдсон, тал орчим хувийнх нь нийт нутгийн 50 дээш хувь лицензийн талбайд орсон байна[6]. Зөвхөн Өмнөговь аймагт[7] 489 лиценз хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаагаас Гурвантэс суманд[8] гэхэд 84 лиценз олгосон байна.[9] Мөн аймгийн Цогт Цэций, Ханбогд сум, Төв аймгийн Заамар сумын нийт газар нутгийнх нь 90 хувь нь лицензийн талбайд орсон тухай мэдээлэл байна.[10]

2006 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хууль нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах болон хайгуулийн талбай, уурхайн эдэлбэрийн орчныг хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулж байна.

Энэ хуульд зааснаар Монгол Улсын газрын гадаргуу болон түүний хэвлийд байгалийн байдлаараа оршиж байгаа ашигт малтмал төрийн өмч мөн. Төр өмчлөгчийн хувьд энэ хуульд заасан нөхцөл, шаардлага, журмын дагуу ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах эрхийг бусад этгээдэд олгох эрхтэй.

Хуулийн дагуу хайгуулийн болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа, Монгол Улсын татвар төлөгч хуулийн этгээдэд олгосноор ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах лицензийн дагуу үйл ажиллагаа явуулна.

Ийнхүү ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу ашигт малтмал ашиглах лицензийн талбайд бэлчээрийн газар, сум, суурингийн ойр орчмын газар, түүх соёлын дурсгалт газар[11], байгалийн үзэсгэлэнт газар[12] нутаг хамаарагдах болсноор иргэдийн эрх зөрчигдөж, байгаль орчны тэнцвэрт байдал алдагдах боллоо. Эдгээр зөрчлөөс зөвхөн иргэдийн эрх зөрчигдөж буй нөхцөл байдлыг авч үзэв. Өөрөөр хэлбэл байгаль орчинд хохирол учруулж буй үйл ажиллагааны талаар хөндөлгүй орхив.

Хэдийбээр ашигт малтмал ашиглах үйл ажиллагаатай холбоотойгоор байгаль орчинд хохирол учруулж буй үйл явц нэлээд байгаа энэ нь хүний эрх зөрчигдөх үндэс суурь нь мөн боловч уг асуудлыг дараагийн нийтлэл, судалгааны тайланд хамруулахаар зорьж эл өгүүлэлд иргэдийн Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, өвлүүлэх, оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрх, эрх чөлөө хэрхэн зөрчигдөж буйд тухайлан анхаарал хандуулахыг зорилоо.

  Дээрх эрх, эрх чөлөө нь ашигт малтмал ашиглах үйл ажиллагаатай холбогдон хэрхэн зөрчигдөж буйг жишээ баримтад тулгуурлан авч үзвэл: Үндсэн хуулийн 16.3-т: “Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Төр, түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор, үнийг төлнө” гэж заасан.

Бодит байдалд линценз олгохын өмнө одоогийн эзэмшиж буй эзнээс газрыг эргүүлэн төрийн мэдэлд авах, газар, түүний дээр буй үл хөдлөх хөрөнгө ба бизнесийн өмчийн үнэлгээ хийх, нөхөн олговор олгох үүрэг хэрэгжихгүйгээс мал аж ахуй, газар тариалан, аялал жуулчлал эрхэлдэг иргэд, байгууллагууд уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхлэгчдэд газраа алдах шууд болон уурхайн шууд бус сөрөг нөлөөлөлд өртөж газраасаа шахагдан гарч байна.

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд л гэхэд сумын иргэдийн эсэргүүцлийг[13] үл харгалзан сумын төв, бэлчээр, хадлан тариалан бүхий газрын зориулалтыг өөрчлөн хайгуул, олборлолт эрхлэх лиценз олгожээ.[14]

Цогтцэций сумын[15] Сийрст, Цагаан-Овоо багийн уул уурхайн болон замын дагуу 59 өрхийн 231 ам бүл, 5732 мал бүхий айл өрх байдаг байна.

Ханбогд сумын[16] нутаг дэвсгэрт л гэхэд уул уурхайн болон замын дагуу 10.000 орчим мал бүхий 52 өрх байх жишээтэй.[17] Энд дурдсан шууд болон шууд бусаар уурхайн сөрөг нөлөөлд өртөн гэдэгт хэсэг малчин иргэдийн өвөлжөө, хаваржаа, малын бэлчээрийн газар нь ашигт малтмалын лиценз бүхий талбайд шууд хамрагдаж газрыг чөлөөлөхөөс аргагүй байдалд хүрэхийг ойлгоно. Шууд бус нөлөөлөл нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээр ойр орчмын иргэд амьдрах нөхцөлгүй болох, эрүүл мэнд, аюулгүй байдал нь эрсдэл бүхий нөхцөл байдалд хүргэж буй тул аргагүйн эрхэнд шахагдан гарах нөхцөл байдлыг  үүсгэдэг байна.

Улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох эрх



Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16.3-т баталгаажуулсан энэ эрхийг хамгаалах, хангах төрийн үүрэг нь дэд бүтцийн бэлтгэл хангалгүйгээр олборлох үйлдвэрлэл хөгжүүлэх бодлого баримталж байгаагаас зарим талаар зөрчигдөхөд хүрээд байна.

 Цөлөрхөг бүсийн сонгомол говь нутгийн нэн эмзэг хөрсөн дээгүүр Таван Толгойн нүүрсийг БНХАУ-ын хил хүртэл 240 км урт, 32 салаа замаар 80-100 тоннын хүнд даацын машинаар стандартын хучлагагүй ил задгай нүүрс тээвэрлэж байгаа, том уурхай тус бүрийн дэргэд нисэх онгоцны буудал байгуулснаас Говийн нутгийн хөрс ба ургамал бүрхүүл эвдэрч, бэлчээр, хадлангийн газрын тоосжилтын хэмжээ хүн, мал ба амьтан амьдрах боломжгүй түвшинд хүрснээр “нүүрсний замын” дагуу аж төрж байсан иргэд шахагдан гарч “дүрвэгсэд” бий болж байгаа явдал юм.

Энэ нь нэг талаас Үндсэн хуулийн 16.18-д “ улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох… эрхтэй” гэсэн заасан заалт ч зөрчигдөх шинжтэй болжээ гэж үзэхэд хилсдэхээргүй болоод байна.

Өөрөөр хэлбэл тухайн уугуул нутаг орны, ялангуяа малчин иргэд газар орноо орхин нүүхэд хүрч буй нөхцөл байдлаас харж болохоор байна.

Соёл, зан заншлаа хамгаалан үлдээх, өвлүүлэх эрх. Энэ эрхийн талаар эл сэдэвт дурдах болсон нь тодорхой зарим хүчин зүйлээс үүдэлтэй билээ.

Монголчууд эртнээс нүүдэлчин ахуй, ёс заншил, уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйгаа уламжлан авч хойч үе, ирээдүйдээ үргэлжлүүлэн үлдээдэг маш олон, үнэ цэнэтэй бичигдээгүй алтан дүрэмтэй ард түмэн. Түүгээрээ хойч үе нь тэтгэгдэж, байгалиа шүтэж, байгалиасаа хамааралтай амьжиргаа, ахуйтай онцлог хөгжилтэй ард түмэн.

Соёл, зан заншлаа хадгалан үлдэх энэхүү эрх нь XX зууны сүүл үеэс илүүтэйгээр хөгжиж, энэхүү эрхийг хангах, хамгаалах талаарх дэлхийн улс орнуудын хүлээж буй үүргийг сануулах болсон байна.
Гэтэл манай улсын хувьд ашигт малтмал ашиглах үйл ажиллагаа ба малчдын ахуй, нүүдэлчдийн соёл, уламжлалын онцлогтой холбоотойгоор дараах сөрөг үр дагавар үүсээд байна.

 Зан заншлын хэм хэмжээ уламжлалын дагуу улирал даган нүүдэллэх уламжлалт мал аж ахуй, монгол ахуйн соёл нь жинхэнэ утгаараа манай хөдөөгийн уугуул нутгийн малчдад хадгалагдан, өвлөгдөн ирсэн билээ.

Энд дурдсан “уугуул иргэн” хэмээх ойлголтын талаар Монгол Улсын болон дэлхий нийтийн түвшинд албан ёсоор нэгдсэн ойлголтод хүрч чадаагүй юм. Энэ талаар хууль зүйн доктор Б.Гүнбилэг: тодорхой улс оронд төрж амьдарч, сурч суурьшсан хүмүүсийг хэлдэг. Энэ үгийг “ард түмэн” буюу “хүн ам” гэсэн үгтэй хамт хэрэглэх, тодорхойлоход түвэгтэй байдаг. Энэ хэллэгийг нэг мөр тодорхойлсон тодорхойлолт одоогоор үгүй, тэр ч бүү хэл НҮБ-ын Хүний эрхийн хороо, дэд хороод ч нийтээр хүлээн зөвшөөрөх тодорхойлолтыг олж чадаагүй байна гэжээ. Уугуул иргэдийн үндсэн мөн чанарыг дараах байдлаар тодорхойлдог байна.[18] Үүнд:

1.Гарал үүслээрээ анхдагч: Бусад бүлэглэлүүд ирэхээс өмнө уг газарт оршин сууж байсан хүмүүсийн үр сад;

2. Цөөнх: Тухайн улсын сүүлд ирсэн оршин суугчаас тусгаарлагдсан буюу дагавар болдог бүлэг хүн;

3. Сүүлд ирэгсдээс соёлоороо ялгаатай байдаг;

4.Өөрсдийгөө цөөнх гэж үздэг : Өмнө амьдарч байсан уугуул оршин суугчдын үр сад гэж үздэг бөгөөд өөрийн онцгой мөн чанар соёл, газар нутаг, эд баялгаа эзэмшиж үлдэхийг хүсдэг хүмүүсийг ойлгохыг заажээ.

 Дээрхээс харахад яахын аргагүй амьдралын хэв маяг, онцлог шинж монгол ахуй, соёлын уг үндэс нь болсон малчин иргэдийг нутгийн уугуул иргэд гэж ойлгоход буруудах зүйл үгүй мэт.

Гэвч бодит байдалд уул уурхайн компаниуд түрэн орж ирж орон нутгийн малчид шахагдаж буй өнөөгийн нөхцөлд нүүдлийн мал маллагааны соёлоо өв залгамжлуулах боломжгүй болсон өрхийн тоо өссөөр байна[19]. Үүнээс үүдээд монгол ахуй, мал маллагааны уламжлалт өв соёл, зан заншлаа хадгалан үлдэх эрх тэр дундаа орон нутгийн уугуул иргэдийн зарим талаар зөрчигдөхөд хүрээд байна.

Уурхайн үйл ажиллагаанд өртсөн нутгийн малчдын ярианаас[20]

 ... Манай нутагт ажиллаж байгаа алтны компаниудаас бид ямар ч ашиг олж харахгүй байна...нутаг орон, гол усыг маань сүйтгэж, биднийг амьдрах аргагүй болгох юм.

 ... Засаг даргадаа за манай суманд л алт гарвал битгий өгч үзээрэй гэж хэлдэг. Гэтэл байдлаас харахад харин ч бидний хүсэлтийн эсрэг. Алт гарлаа бид авна гээд компанийхан ирвэл тэгээ ав гээд л гарын үсгээ зурдаг юм байна. Тэгээд ингэдэг юм байхдаа л гэж бодох юм байна шүү дээ. Дарга нар л мэддэг, өгдөг, шийддэг юм байлгүй гэж л боддог шүү дээ.

... Бэлчээрийн даац, мал маллагааны асуудал их хүнд байна даа. Манай Орхон багийн алтны уурхай орсон нутгаас 40 гаруй өрх, 20000 гаруй толгой мал нүүхээс өөр аргагүйд хүрсэн. Алтны уурхай нутгийн малчин бидэнд үнэхээр муу үр дагавартай юм байна лээ л гэж хэлэх байна. Тэгээд байгаль орчин, бидний амьдрах орчны тухай ярих ч үг алга. Одоо би бодож байх нээ бидний тэмцэл хууль дүрмээ мэдэхгүйгээс л их алдаж гэж бодож байна. Эхлээд алтны компанийхан бидний нутагт ирээд алт ухаж авч байхдаа их л олон зүйл амлаж байсан. Эсгий, эсгийн гутал, эсвэл мужааны үйлдвэр барьж өгч ажлын байраар хангана, эмнэлэг барьж өгнө гээд л гэтэл одоо бид нүүхээс л өөр замгүй болж хохирч байх шив дээ.

...Малчин бидэнд хамгийн гол зүйл бол ус л байдаг. Одоо нөхөн сэргээлт хийлээ ч гэсэн тэр булаг, ус дахин гарна гэж бодохгүй л байна. Миний мэдэхийн дээрхтэй нийлээд лав л 5 булаг ширгээд байгаа. ... Нэг л мэдэхэд ямар нэг компани манай лицензтэй газар гээд л ороод ирдэг. Нутгийн бид нар юу ч мэдээгүй байхад хүрч ирээд л ухаад унахаар нүүхээс өөр аргагүй болдог.

… Бид нар юу ч мэдэх боломжгүй. Бид ямар газраа өгөхгүй гэж хэлж болох юм биш. Хамгийн сайхан ус, бэлчээртэй газруудад алт ухаж байна шүүдээ. Бид нар алтныханд шахагдаж нүүсээр байгаад нүүх суух газаргүй болж байна.

… Манай сумынхан сүүлийн тав, зургаан жил отроор нүүдэллэж байна. Бид сумаасаа 200-500 км алс орших зэргэлдээх аймаг, сумын нутагт оторлодог. Үүнээс болж манай сумын нэлээд өрх өөр аймаг, сум руу шилжсэн. Шилжих хүсэлтэй өөр олон айл өрх байгаа боловч шилжүүлэхгүй байгаа. Хүүхдийн сургууль, эмнэлгийн үйлчилгээ, тэтгэвэр тэтгэмжээ авах зэрэгт их чирэгдэл гарах болсон.

… Одоо надад тэвчиж суух арга алга, нүүх ч газар алга, хэрвээ одоо энэ нутагт маань алтны компани орж ирвэл буу зэвсгээ бариад тэмцэнэ дээ…

Хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө, газар шударгаар олж авах эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрх

Мөн малчдын өвөлжөө, хаваржаа, намаржаа нь өвөг дээдсээсээ өвлөж авсан үр хүүхэддээ өвлүүлэх үндсэн хөрөнгө юм. Үр удамдаа өвлүүлэх бизнес ба үл хөдлөх хөрөнгө гэж үнэлгээ хийхгүй, төлбөр хийлгүй эзэмшиж байсан газраас зайлуулж байгаагаас мал маллагааны дэд бүтэцгүй, өвлүүлэх хөрөнгөгүй, болсон өрхийн тоо өссөөр байна[21]

Өвөлжөөн дэх малын хашаа нь мал үржүүлэх бизнесийн үндсэн үл хөдлөх хөрөнгө, олон жилийн турш хэрэглэж ирсэн бууцны доорхи газар хөлддөггүй тул хатуу өвлийг давах амин чухал хүчин зүйл болдог. Өвөлжөө нь мал услах худаг, бэлчээр, бүтээгдэхүүнээ борлуулах дөт газар гээд олон хүчин зүйл тооцож сонгосон нүүдэлчин малчны бизнесийн дэд бүтэц юм.

Монголд 100.000 гаран “нинжа” нэртэй малгүй болсон малчид ба ажилгүй ядуу хөдөөгийн хүн ам гар аргаар уурхай эрхэлж байсан бол 2010 оны зуданд малаа алдсан малчид энэ салбарт олноор орж ирэх нь тодорхой юм. Бодит оршиж буй салбарыг зохицуулах хууль батлагдахгүй байгаагаас нинжа нар олсон хөрөнгөө баталгаатай эзэмших, газар ашиглах гэрээ хийх, хөдөлмөрийн ба нийгмийн үйлчилгээ авах боломжгүй амь зууж байна.[22]

Энэ нь нэг талаас Үндсэн хуулийн 16.3-т: “Хөдлөх, үл хөдлөх эд хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй” гэж заасан эрх зөрчигдөж буйн илрэл болов уу.

Мөн энэ нүүрсний замыг одоогийн 8 боомтод холбох бус харин уурхай тус бүр өөрийн зам гаргадаг хандлага тогтоод байна.[23] Энэ мөн Биологийн төрөл зүйлийн тухай конвенцийн[24] /Биологийн олон янз байдлын тухай гэж орчуулсан нь байдаг/ 3 дугаар зүйлийн ..”улс орнууд байгаль хамгаалах бодлогодоо нөөц баялгаа ашиглах бүрэн эрхээ эдлэх бөгөөд үндэсний хууль тогтоомжийн хүрээнд явуулах энэ үйл ажиллагаа нь бусад улс орон, бүс нутгийн хүрээлэн буй орчинд хор хохирол учруулахгүй байх нөхцлийг бүрдүүлэх үүрэг хүлээнэ” гэсэн нь мөн биелэхгүй байгаагийн нэг жишээ энэ бөгөөд энэхүү байгаль, экологийн тэнцвэрт байдалд сөргөөр нөлөөлж буй байдал нь эргээд эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхийг хөндөж буй юм.

Эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрх:

Нийслэл Улаанбаатар хотоос 70 километерт орших Жанчивланд ураны хайгуул[25], Заамар, Цогтцэций, Цэнхэрмандал, Ханбогд, Хонгор, Мөрөн зэрэг хүн ам төвлөрсөн суурингуудын нутаг дэвсгэр дээр алт, зэс, нүүрс, фосфоритын ашигт малтмалын лиценз олгож байгаа нь эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөл бүрдүүлэх үүргээ биелүүлэхгүй улмаар хүний амьд явах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, өмч хөрөнгө өмчлөх, амьжиргааны эх үүсвэрээ хамгаалуулах, үр бүтээлтэй амьдрах эрхүүд зөрчигдөж өвчлөл, гаж төрөлт, хордлогоор амь алдах, орон гэргүй болон ядуурсан хүний тоо нэмэгдсээр байна.[26]

Нүүрсний уурхай ба замын тоосжилтоос хүн амын амьсгалын замын эрхтний өвчлөл нэмэгдэх, хүнд даацын тээврийн хэрэгслийн тоо хэмжээ өссөнөөс замын нөхцөл доройтож улмаар тээврийн ослын тоо нэмэгдэх, нийгмийн хэв журам алдагдах зэргээс хүний амьд явах эрхийг хамгаалах төсөв, хүчин чадал одоо оршин сууж буй 5.800 хүнд бус, зөвхөн бүртгэгдсэн 2.600 хүнд үйлчлэх хүчин чадлаар батлагддаг байна.[27]

Баримт

Дорноговь аймгийн Айраг сумын салхины дээд талд буюу баруун хойд талд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай ашигт малтмал ашиглах зөвшөөрлийн дагуу “Янтай Уул” ХХК нь жонш боловсруулах үйлдвэр барьснаар тус сумын иргэд тосжилтоос үүдэлтэй олдмол бронхит, уушгины өвчин зэргээр өвчлөх болжээ. Мөн хортой үйлдвэрийн хог хаягдлаас үүдэлтэй байгаль орчин бохирджээ…(“Боловсрол” телевиз “Би иргэн” нэвтрүүлэг /2011 оны 10 дугаар сарын 29-ний өдөр 18 цаг/ сэдэв: “Та эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй юу? Нэвтрүүлэгт оролцож буй ”Дорноговь аймгийн Айраг сумын иргэдийн ярианаас)

Энэ бол зөвхөн нэг хоёр аймгийн иргэдэд тохиолдсон жишээ баримт юм. Үүнтэй төстэй нөхцөл байдал монголын газар нутгийн хаана ч ашигт малтмалын орд ашиглаж буй газрын ойр орчмын нутаг дэвсгэрт тохиолдох болсон билээ. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ТББ-ууд ярьж хэлж, бичих болсон бөгөөд төрийн байгууллагад ч холбогдох шаардлага тавих болсон[28].

Бусад эрх

Дээр дурдсан эрхийн зөрчлүүд нь зөвхөн хамгийн ихээр зөрчигдөж, хөндөгдөж буй эрх юм. Үүнээс гадна томоохон орд газар бүхий сум, суурингуудад хүн амын өсөлт, төвлөрөл эрс нэмэгдэж байгаа бөгөөд энэ нь эргээд иргэдийн эрүүл мэндээ хамгаалуулах, нийгмийн халамж, үйлчилгээ авах зэрэг бусад эрх хөндөгдөхөд хүрч байна. Тухайлбал Өмнөговь аймгийн хүн амын тоо 2008 оны байдлаар 46.3 мянга байсан бол Хүн ам, орон сууцны 2010 оны улсын тооллогоор 61314 хүн тоологдсны 52.3 мянга нь байнгын хүн ам байна.[29]

Тус аймгийн хүн амын тоо 2008 оноос 8.6 хувиар өссөн нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын төлөвлөлтөнд өөрчлөлт оруулахуйц хүчин зүйлс болох хандлагатай байна. Бүртгэлтэй хүн ам төдий л өсөөгүй боловч уурхайд ажил хайж ирсэн болон албан ёсоор ажил эрхлэж буй хүмүүсээс хүн амын механик өсөлт ийнхүү нэмэгдсэн байж болохоор харагдаж байна.

Ийнхүү уул уурхайн томоохон орд газруудыг дагасан сум, суурингийн хүн амын тоо өсч байгаа нь эргээд нийгмийн үйлчилгээний төсөв ба хүчин чадлын хүртээмжтэй байдал, дэд бүтцийн хөгжлийг хангахад анхаарахгүй бол иргэдийн ХЭТТ-ийн 25 дугаар зүйлд заасан: “...орон байр, эмчилгээ сувилгаа, нийгмийн ахуйн зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээ, өөрийн болон ам бүлийнхээ эрүүл мэнд, аж амьдралыг тэтгэхэд хүрэлцэхүйц амьжиргаатай байх” эрхүүд зөрчигдхөд хүрэх нь дамжиггүй болсон байна.



Дүгнэлт, санал, зөвлөмж

Хүн болон хүрээлэн буй орчинд хор хохирол учруулахгүйгээр, иргэдийнхээ эрхийг зөрчихгүйгээр, түүх соёлын өв, уламжлалаа алдахгүйгээр, яаж уул уурхайг зөв хөгжүүлж авч явах вэ?  хэрхэн зохистой түвшинг хангасан бодлого, шийдвэр боловсруулж үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, хэрэгжүүлэх вэ? гэдэг асуудал төр засгийн төдийгүй иргэний нийгмийн байгуулал, Монгол Улсын иргэн бүрийн өмнө тавигдаж буй чухал асуудал болоод байна. Түүнчлэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлд “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэж төрийн хүлээх үүргийг ийнхүү Үндсэн хуулиар тодорхойлсон билээ.
2010 оны 11 дүгээр сарын 2-ны өдрийн 10-13 цагт Швейцар улсын Женев хотноо хуралдсан НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн ээлжит дүгнэлт хэлэлцүүлгийн 9 дэх хуралдаанд Монгол Улсын Засгийн газар хүний эрхийн төлөв байдлаа танилцуулж, дүгнүүллээ. Энд яригдсан нэг гол зүйл нь иргэдийнхээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангаж, хамгаалж чадахгүй байгаа шалтгаанаа байгалийн гамшиг, цаг уурын өөрчлөлттэй холбон тайлбарласан нь уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас үүсч буй хүний эрхийн зөрчлүүдийг үгүйсгэсэн, энэ чиглэлээр төр хүлээсэн үүргээ туйлын хангалтгүй биелүүлж байгаагаа хаацайлсан мэдэгдэл боллоо[30] гэж “Хүний эрх хөгжил төв” ТББ-ын мэдээлэлд дурджээ.
Өөрөөр хэлбэл төр өмчлөгчийн хувьд өмчлөгийн эрхээ эдлэн газрын хэвлий доорх баялагийг ашиглах эрхийг олгож буйг буруутгах үндэсгүй боловч уул уурхайн салбарын бодлогыг зөв явуулж хүн болон хүрээлэн буй орчинд ээлтэй алсыг харсан бодлогыг зохистой түвшинд явуулж үүндээ шийдвэр үйл ажиллагаагаа чиглүүлэхгүй бол иргэдийн эрх зөрчигдөж, байгаль орчны тэнцэл алдагдахад хүрэх юм. Хүний эрхийг хангахад орон нутгийн түвшинд хууль тогтоомж хэрэгжих эрх зүй, нийгэм, сэтгэл зүйн болон улс төр, эдийн засгийн таатай орчинг бүрдүүлэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж, бүх шатанд, бүх салбарт нэгэн жигд тийм орчин нөхцөл бүрдүүлэх явдал чухал билээ.
Уул уурхайн салбарын хөгжлийн бодлого нь Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн боловч Монгол улсад “байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах”, “хүний эрхийг бэхжүүлэх” Мянганы Хөгжлийн 7, 9 дэх зорилготой нийцсэнгүй. Байгаль орчинд учруулсан хохирол болон нутгийн иргэдийн хүний эрхийн зөрчил нь Монгол улсын Мянганы Хөгжлийн Зорилгыг биелүүлэхэд улам их бэрхшээл үзүүлэх болсон байна.
Гэтэл бодит байдал дээр ашигт малтмал ашиглах үйл явцад орон нутгийн иргэдийн оролцоо хангалтгүй байна. Ашигт малтмалын лицензийг түүх соёлын дурсгалт, үзэсгэлэнт газар, байгалийн нөөц ба биологийн төрөл зүйлийн нутаг зэрэг дархан цаазтай, тусгай хамгаалалтад авсан газраас[31] эргүүлж татах, орон нутгийн иргэдийн саналыг үл харгалзах буюу хуулийг зөрчин олгож буй Засгийн газрын бодлого нь хүний эрхийг ноцтой зөрчиж мөн Дэлхийн соёлын болон байгалийн өвийг хамгаалах тухай конвенцийг зөрчиж байна.
Мөн уул уурхайн орд газар дагасан сум, суурингуудийн дэд бүтэц, эрүүл мэнд, нийгмийн бусад үйлчилгээний хүртээмжтэй байдлыг ч цогцоор авч үзэн хамт шийдвэрлэж явахгүй бол хүний бусад олон эрх хөндөгдөхөд хүрч байна.
 Аймаг, нийслэл, сумын Засаг дарга хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох шийдвэрийн талаарх мэдэгдлийг хүлээн авмагц холбогдох шатны ИТХ-аас саналыг нь авна. Мэдэгдлийг хүлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор АМГТХЭГ-т хариу өгөх бөгөөд 30 хоногийн дотор хариу өгөхгүй бол тухайн тусгай зөвшөөрлийг олгоно. Энэ заалтын агуулгаас харахад 30 хоногийн дотор хариу өгөөгүй бол шууд тусгай зөвшөөрөл шууд олгож болохоор хуулчилсан[32] нь орон нутгийн оролцоог шууд үгүйсгэсэн заалт юм. Иймд ашигт малтмал ашиглах эрхийг хуулийн этгээдэд өгөхөд орон нутгийн иргэдийн оролцоог бүрэн хангах боломжийг хуульчлах. Дан ганц Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нь шийдвэрлэх бус орон нутгийн тухайн ашигт малтмал ашиглах талбай, түүний ойр орчимд амьдарч буй иргэдийн санал, шүүмжийг харгалзан үздэг байх. Эл эрх зүйн зохицуулалтыг ашигт малтмалын хуульд шууд тусгах.
1.  Газрын тухай хуульд газар ашиглалтыг бүх шатны газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжүүлнэ гэж хуульчилсан ч Ашигт малтмалын хуульд энэ заалт ороогүй тул ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгохдоо энэ төлөвлөгөөг үл харгалзаж, иргэдийн оролцоотой батлагдаж, дээд шатны шийдвэрт тусгалаа олсон төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхгүй байх үндэслэл болж байна.
2.  Хүний эрхийн үндэсний комиссийн Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний тухай илтгэлд Уул уурхай ба хүний эрхийн зөрчил сэдвээр судалгаа, шинжилгээ хийж холбогдох санал, зөвлөмжийг төрийн зохих байгууллагад хүргүүлэх.
3.   Ашигт малтмал ашиглах зөвшөөрөл олгох эсэхэд тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэдийн санал шийдвэрлэх үүрэгтэй байх;
4.  Ашигт малтмалын тухай хууль гарч уг хуулийн дагуу ашигт малтмал ашиглах, эрэх, хайх ажиллагаа хийгдэж эхэлснээр Газрын тухай хуулийн олон заалт тухайлбал хуулийн 52, 53, 54 дүгээр зүйлийн зохицуулалт хүчгүйдэх, зөрчигдөх, хэрэгжихгүйд хүрч байна.
5.  Ашигт малтмал ашиглах эрх, хайх эрх олгохохоос өмнө урьдчилан тухайн газар нутагт оршин буй иргэдийн газар эзэмшил, нөхөн төлбөрийн асуудлыг нэг мөр хамтатган шийдвэрлэдэг байх;
6.  “Байгаль орчны асуудлаарх аливаа хэрэгт шийдвэр гаргахад мэдээлэл авах, оролцох болон шүүхэд хандах тухай” НҮБ-ын Аархусын конвенцид[33] нэгдэн орох;[34]
7.  Хүн ам төвлөрөн суурших хот суурингийн ойр орчимд олгогдсон ашигт малтмалын лицензийг дахин хянаж, хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин, нийгэм, эдийн засгийн нөлөөллийн үнэлгээг олон улсын стандартын дагуу хийлгэх, тэдгээрийг аудитлах, үр дүнг нийтээр хэлэлцүүлсний үндсэн дээр лицензийг сэргээх арга хэмжээ авах;


Ишлэл, зүүлт

1.   Энэхүү өгүүлэл нь Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн Захиргаа, хүмүүнлэгийн эрх зүйн секторын 2011 оны төлөвлөгөөнд туссан “Ашигт малтмал эрэх, хайх ашиглах газрын эрх зүйн зохицуулалт” судалгааны ажлын хүрээнд бичигдсэн болно. Өмнө мөн эл судалгааны ажлын хүрээнд “Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах асуудал, тулгарч буй бэрхшээл цаашид анхаарах зарим асуудал” сэдэвт өгүүлэлийг “Хууль дээдлэх ёс” сэтгүүлийн 2010 оны ¹1-т нийтлүүлсэн билээ.

2.   Монгол Улсын Үндсэн хууль (1992) “Төрийн мэдээлэл” 1992 он, ¹1-т нийтлэгдсэн.

3.   Совд Г. Үндсэн хуулийн тайлбар. Уб., 2000. 88 дахь тал.

4.   Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Засгийн газрын 1991 оны 11 дүгээр сарын 1-ний өдрийн 304 дүгээр тогтоолоор “Алт” хөтөлбөрийг Засгийн газрын төсөл болгон хэрэгжүүлэхээр баталж, 1992 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хөтөлбөрийн гол зорилго нь алтны жижиг, дунд шороон ордуудыг нээн олборлож, алтны салбарыг, эрчимтэй хөгжүүлэх замаар улс орны эдийн засгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх явдал байв.

5.   http://www.mn-nhrc.org/files/iltgel_2008.pdf ХЭҮХ-ны 2007 оны тайлан, хуудас 87, 4 дэх догол мөр

6.   http://songuuli.zindaa.mn/26z Өмнөговь аймгийн иргэн Ц.Бээжинтэй хийсэн ярилцлагаас. Сүүлд 2011.7.30-нд үзсэн.

7.   Тус аймаг 1931 онд байгуулагдсан, 165,0 мянган ам дөрвөлжин километр нутагтай, Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 15 сум, 53 багтай 46,3 мянган хүн амтай. Тус аймгийн Цогтцэций суманд Таван толгой, Ханбогд суманд Оюу толгой, Гурван тэс суманд Нарийн сухайтийн зэс, алт, нүүрсний  томоохон орд газрууд оршдог.

8.   Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт нүүрсний томоохон орд болох Нарийн сухайтын нүүрсний уурхай  байдаг бөгөөд  Даланзадгад хотоос баруун урагш 296 км, Улаанбаатараас 850 км, Гурвантэс сумаас 24 км-т, "Шивээ хүрэн" хилийн боомтоос 40 кмт оршдог байна. УИХ-аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.

9.   http://songuuli.zindaa.mn/26z Өмнөговь аймгийн иргэн Ц.Бээжинтэй хийсэн ярилцлагаас. Сүүлд 2011.7.30-нд үзсэн.

10. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны Сэлэнгэ аймгийн Хїдэр сумын Тємєртэйн голоос 10 гаруйхан км-н зайтай, эмчилгээ сувилагаа, тїїхийн дурсгалт газар болох Соронзон хадны яг доод талд “Эрдэс групп” ХХК орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авсан байсан Соронзон хадны орчмын газрыг сумын удирдлагаар тусгай хамгаалалтнаас гаргуулж олборлолт хийж байжээ. Монголын гол, нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн ТББ-ын  шүүхэд өгсөн баримтаас… /энэ мэт жишээ баримт олон бий../

11. Говийн бага дархан цаазат газрын Б хэсгийн хязгаарлалтын бүс буюу Сүүж уулын орчимд 2004 оны 1 дүгээр сараас Ч.Чинбат эзэнтэй “Монзол” ХХК хууль бусаар алт олборлох үйл ажиллагаа эхэлж, улмаар 250 гаруй машин, 1000 орчим хувь хүн цугларч, хоногт 5-8 удаа тэсэлгээ хийн, алттай чулуу, шороог машинаар ачин 5 цооног үүсгэжээ. Үндэсний аудитын газрын 2004 оны бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээний төлөвлөгөөний дагуу хийсэн байгаль орчны аудит ҮАГ-  1/2004/09-БОА Улаанбаатар хот тайлангаас

12. Тухай үед сумын малчид эсэргүүцэн жагсаал хүртэл хийж байжээ.

13. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангаас

14. Таван толгойн нүүрсний уурхай нь Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгад хотоос зүүн тийш 100 км-т Цогтцэций сумын төвөөс баруун урагш 18 км-т, Улаанбаатараас 540 км-т оршдог. УИХ-аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.

15. Оюу толгойн зэс, алтны орд нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт байрших бөгөөд аймгийн төв Даланзадгад хотоос 240 км-т Ханбогд сумын төвөөс баруун урагш 45 км-т, Улаанбаатараас 600 км-т оршдог.

16. Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын хуулийн хэлтсээс авсан мэдээлэл 2011.11.09

17. Х.Виктор Кондэ. Хүний эрхийн олон улсын нэр томъёоны гарын авлага УБ., 1999. 77 дахь тал

18. Иоханнесбургийн тунхаглалын 25-р зүйлд: “ Тогтвортой хөгжилд уугуул нутгийн ард иргэдийн үүрэг чухал болохыг бид дахин баталж байна” гэж анхаарулсан байдаг.

19. Архангай аймгийн Цэнхэр сум, Дорнод аймгийн Баяндун сум, Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын малчидтай хийсэн ярилцлагаас  /”Хүний эрх хөгжил төв” ТББ/

20. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Байгаль орчин –уул уурхай- хүний эрхийн төлөв байдал судалгааны тайлангаас

21. Мөн тэнд

22. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Байгаль орчин –уул уурхай- хүний эрхийн төлөв байдал судалгааны тайлангаас

23. Монгол Улс 1993 оны 6 дугаар сарын1-ний өдрийн хуулиар  нэгдэн орсон. Биологийн олон янз байдлын тухай конвенц “Төрийн мэдээлэл” тусгай дугаар 2010 он. IX ботид нийтлэгдсэн.

24. www.uranium308corp.com дам ишлэв.

25. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангаас

26. Мөн тэнд дам ишлэв. /Цогтцэций сумын иргэдийн ярианаас…/

27. Монголын гол, нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн ТББ-ын нэхэмжлэлтэй иргэний хэргийг 2011 оны 10 дугаар сарын 20-ны өдрийн Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны иргэний хэргийн шүүх хуралдааны 687 дугаар тогтоолоор эцэслэн шийдвэрлэжээ. Уг тогтоолын тогтоох хэсэгт: “… Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал ашиглахыг хориглох тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн 1 дүгээр зүйл, Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал ашиглахыг хориглох тухай хууль батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай МУИХ-ын 2009 оны 7 дугаар сарын 16-ны өдрийн 55 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэхийг Монгол Улсын Засгийн газарт даалгасугай…” гэж шийджээ. Энэ нь анх удаа төрийн эрх бүхий байгууллагад ч шаардлага тавьж шийдвэрүүлсэн жишиг баримт боллоо./

28. Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын Хуулийн хэлтсээс авсан мэдээлэл 2011.11.10

29. http://webcache.googleusercontent.com/

30. Тухайлбал говийн их дархан цаазтай газар, Онон-Балжийн дархан цаазтай газруудаас 21.5-65.4 хувь хүртлэх хэмжээний нутаг дэвсгэрийг алт олборлолт, зам тавих, гүүр барих шалтгаанаар хамгаалалтаас гаргах саналыг УИХ-д оруулж байжээ. Базар Ч. /Рh.D/ “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь”  судалгааны ажил  Бодлогын судалгаа, шинжилгээ  Уб., 2009. I боть. Мөнхийн үсэг, 471 дэх тал  дам ишлэв.

31. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.4 дэх хэсэг.

32. Энэ конвенцид Aarhus Convention Данийн Оорхус /Аархус/ хотноо 1998 оны 6 сарын 25-нд 38 орон гарын үсэг зурж батлагдсан бөгөөд өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 45 орон нэгдэн орсон байна.  Энэ конвенцид уул уурхайн олборлолтоороо тэргүүлэгч орны нэг болох Австрали улс нэгдэн орсон байна. (ОУЭЗС-ийн эрхлэгч Ж.Соёлмаа)

33. http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангийн зөвлөмж хэсэгт энэ саналыг дэвшүүлсэн байсаныг дэмжиж орууллаа.



[1] Энэхүү өгүүлэл нь Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн Захиргаа, хүмүүнлэгийн эрх зүйн секторын 2011 оны төлөвлөгөөнд туссан “Ашигт малтмал эрэх, хайх ашиглах газрын эрх зүйн зохицуулалт” судалгааны ажлын хүрээнд бичигдсэн болно. Өмнө мөн эл судалгааны ажлын хүрээнд “Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах асуудал, тулгарч буй бэрхшээл цаашид анхаарах зарим асуудал” сэдэвт өгүүлэлийг “Хууль дээдлэх ёс” сэтгүүлийн 2010 оны ¹1-т нийтлүүлсэн билээ.

[2] Монгол Улсын Үндсэн хууль (1992) “Төрийн мэдээлэл” 1992 он, ¹1-т нийтлэгдсэн.

[3] Совд Г. Үндсэн хуулийн тайлбар. Уб., 2000. 88 дахь тал.

[4] Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Засгийн газрын 1991 оны 11 дүгээр сарын 1-ний өдрийн 304 дүгээр тогтоолоор “Алт” хөтөлбөрийг Засгийн газрын төсөл болгон хэрэгжүүлэхээр баталж, 1992 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хөтөлбөрийн гол зорилго нь алтны жижиг, дунд шороон ордуудыг нээн олборлож, алтны салбарыг, эрчимтэй хөгжүүлэх замаар улс орны эдийн засгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх явдал байв.

[5] http://www.mn-nhrc.org/files/iltgel_2008.pdf ХЭҮХ-ны 2007 оны тайлан, хуудас 87, 4 дэх догол мөр

[6] http://songuuli.zindaa.mn/26z Өмнөговь аймгийн иргэн Ц.Бээжинтэй хийсэн ярилцлагаас. Сүүлд 2011.7.30-нд үзсэн.

[7] Тус аймаг 1931 онд байгуулагдсан, 165,0 мянган ам дөрвөлжин километр нутагтай, Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 15 сум, 53 багтай 46,3 мянган хүн амтай. Тус аймгийн Цогтцэций суманд Таван толгой, Ханбогд суманд Оюу толгой, Гурван тэс суманд Нарийн сухайтийн зэс, алт, нүүрсний  томоохон орд газрууд оршдог.

[8] Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт нүүрсний томоохон орд болох Нарийн сухайтын нүүрсний уурхай  байдаг бөгөөд  Даланзадгад хотоос баруун урагш 296 км, Улаанбаатараас 850 км, Гурвантэс сумаас 24 км-т, "Шивээ хүрэн" хилийн боомтоос 40 кмт оршдог байна. УИХ-аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.

[9] http://songuuli.zindaa.mn/26z Өмнөговь аймгийн иргэн Ц.Бээжинтэй хийсэн ярилцлагаас. Сүүлд 2011.7.30-нд үзсэн.

[10] http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангаас

[11] Сэлэнгэ аймгийн Хїдэр сумын Тємєртэйн голоос 10 гаруйхан км-н зайтай, эмчилгээ сувилагаа, тїїхийн дурсгалт газар болох Соронзон хадны яг доод талд “Эрдэс групп” ХХК орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авсан байсан Соронзон хадны орчмын газрыг сумын удирдлагаар тусгай хамгаалалтнаас гаргуулж олборлолт хийж байжээ. Монголын гол, нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн ТББ-ын  шүүхэд өгсөн баримтаас… /энэ мэт жишээ баримт олон бий../

[12] Говийн бага дархан цаазат газрын Б хэсгийн хязгаарлалтын бүс буюу Сүүж уулын орчимд 2004 оны 1 дүгээр сараас Ч.Чинбат эзэнтэй “Монзол” ХХК хууль бусаар алт олборлох үйл ажиллагаа эхэлж, улмаар 250 гаруй машин, 1000 орчим хувь хүн цугларч, хоногт 5-8 удаа тэсэлгээ хийн, алттай чулуу, шороог машинаар ачин 5 цооног үүсгэжээ. Үндэсний аудитын газрын 2004 оны бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээний төлөвлөгөөний дагуу хийсэн байгаль орчны аудит ҮАГ-  1/2004/09-БОА Улаанбаатар хот

[13] Тухай үед сумын малчид эсэргүүцэн жагсаал хүртэл хийж байжээ.

[14] http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангаас

[15] Таван толгойн нүүрсний уурхай нь Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгад хотоос зүүн тийш 100 км-т Цогтцэций сумын төвөөс баруун урагш 18 км-т, Улаанбаатараас 540 км-т оршдог. УИХ-аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.

[16] Оюу толгойн зэс, алтны орд нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт байрших бөгөөд аймгийн төв Даланзадгад хотоос 240 км-т Ханбогд сумын төвөөс баруун урагш 45 км-т, Улаанбаатараас 600 км-т оршдог.

[17] Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын хуулийн хэлтсээс авсан мэдээлэл 2011.11.09

[18] Х.Виктор Кондэ. Хүний эрхийн олон улсын нэр томъёоны гарын авлага УБ., 1999. 77 дахь тал

[19] Иоханнесбургийн тунхаглалын 25-р зүйлд: “ Тогтвортой хөгжилд уугуул нутгийн ард иргэдийн үүрэг чухал болохыг бид дахин баталж байна” гэж анхаарулсан байдаг.

[20] Архангай аймгийн Цэнхэр сум, Дорнод аймгийн Баяндун сум, Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын малчидтай хийсэн ярилцлагаас  /”Хүний эрх хөгжил төв” ТББ/

[21] http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Байгаль орчин –уул уурхай- хүний эрхийн төлөв байдал судалгааны тайлангаас

[22] Мөн тэнд

[23] http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Байгаль орчин –уул уурхай- хүний эрхийн төлөв байдал судалгааны тайлангаас

[24] Монгол Улс 1993 оны 6 дугаар сарын1-ний өдрийн хуулиар  нэгдэн орсон. Биологийн олон янз байдлын тухай конвенц “Төрийн мэдээлэл” тусгай дугаар 2010 он. IX ботид нийтлэгдсэн.

[25] www.uranium308corp.com дам ишлэв.

[26]http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангаас

[27] Мөн тэнд дам ишлэв. /Цогтцэций сумын иргэдийн ярианаас…/

[28]  Монголын гол, нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн ТББ-ын нэхэмжлэлтэй иргэний хэргийг 2011 оны 10 дугаар сарын 20-ны өдрийн Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны иргэний хэргийн шүүх хуралдааны 687 дугаар тогтоолоор эцэслэн шийдвэрлэжээ. Уг тогтоолын тогтоох хэсэгт: “… Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал ашиглахыг хориглох тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн 1 дүгээр зүйл, Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал ашиглахыг хориглох тухай хууль батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай МУИХ-ын 2009 оны 7 дугаар сарын 16-ны өдрийн 55 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлэхийг Монгол Улсын Засгийн газарт даалгасугай…” гэж шийджээ. Энэ нь анх удаа төрийн эрх бүхий байгууллагад ч шаардлага тавьж шийдвэрүүлсэн жишиг баримт боллоо./

[29] Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын Хуулийн хэлтсээс авсан мэдээлэл 2011.11.10

[30] http://webcache.googleusercontent.com/

[31] Тухайлбал говийн их дархан цаазтай газар, Онон-Балжийн дархан цаазтай газруудаас 21.5-65.4 хувь хүртлэх хэмжээний нутаг дэвсгэрийг алт олборлолт, зам тавих, гүүр барих шалтгаанаар хамгаалалтаас гаргах саналыг УИХ-д оруулж байжээ. Базар Ч. /Рh.D/ “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь”  судалгааны ажил  Бодлогын судалгаа, шинжилгээ  Уб., 2009. I боть. Мөнхийн үсэг, 471 дэх тал  дам ишлэв.



[32] Ашигт малтмалын тухай хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.4 дэх хэсэг.

[33] Энэ конвенцид Aarhus Convention Данийн Оорхус /Аархус/ хотноо 1998 оны 6 сарын 25-нд 38 орон гарын үсэг зурж батлагдсан бөгөөд өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 45 орон нэгдэн орсон байна.  Энэ конвенцид уул уурхайн олборлолтоороо тэргүүлэгч орны нэг болох Австрали улс нэгдэн орсон байна. (ОУЭЗС-ийн эрхлэгч Ж.Соёлмаа)

[34] http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай - хүний эрхийн төлөв байдал” судалгааны тайлангийн зөвлөмж хэсэгт энэ саналыг дэвшүүлсэн байсаныг дэмжиж орууллаа.